विश्वका दुई चरमबडा दुध उत्पादक मानिने भएको भए र वैश्विक दुध उत्पादनको २४% सहयता दिने भएकोमा भारतको दुग्ध क्षेत्रले एउटै शानदार यात्रा सँगै गरेको छ। यहाँ दुधको घाटी र आयातमा निर्भर गर्दै रहेको दुधको घाटी देशबाट गत वर्ष लगभग $३९१ मिलियन मूल्यको दुध उपभोक्तालाई निर्यात गरेको छ।
दूध उत्पादन: घाटीभण्डारबाट उपभोग सुधारेसँगै भारतको दूध उत्पादनको आश्चर्यजनक यात्रा। हजारौं वर्षदेखि दूध र दूध उत्पादन समेत भारतीय संघीयताको भोजनको हिस्सा थिए। आज, यसले सस्तो दुरिनै निर्यातमा निर्भर गर्दै आएको दूध-घटताको राष्ट्रभार हुन सक्छ जसले गत वर्ष 391 मिलियन अमेरिकी डलरभन्दा बढीको दूध उत्पादनलाई निर्यात गरेको थियो।
दूध र दूध उत्पादनले सदियौं देखी भारतीय समाजको आहारको अभिन्न अंग थिए। आज यसले विश्वको सबैभन्दा बढी दूध प्रसंस्‍करण क्षमता छ, बाटोमा लगभग १२६ मिलियन लिटर दूध प्रसंस्‍करण गरिएको छ।
 
दूध उत्पादनमा पहिलो स्थानमा रहेको यो राजस्थान (१५.०५%), उत्तर प्रदेश (१४.९३%), मध्य प्रदेश (८.०६%), गुजरात (७.५६%) र आन्ध्र प्रदेश (६.९७%) ती स्थानानुसार दूध उत्पादन गर्दछ।
विश्‍वभरी साधारण ३०० ग्राम दूध प्रति व्यक्तिमा रहेकोले जुनसुकै अनुमानित लागतभन्‍दा १२७ ग्रामले बढी दूध प्रति व्यक्तिमा खपत गर्दैछ।
अन्नपूर्णको तथ्यांकमा कारणालाई तत्पर गरी, देशमा आएका आठ वर्षमा दूध उत्पादनमा वार्षिक वृद्धि क्षेत्रमा ६.१% को वार्षिक वृद्धि मापदण्डले बढेको छ। आउँदो दिनहरूमा, यसले ६% भन्दा बढी वृद्धि दर्ता गर्ने आश्चर्यजनक छ।
 
दूध उत्पादनमा बडो व्यापारको संख्याले २०२२ मा २०२.९ अरब अमेरिकी डलरमा थियो। आनुमानिक ग्रोपको अनुसार, यस बजारले २०२३ देखि २०२८ सम्म १३.२% कामाने अंकदाताको माध्यमिक वार्षिक वृद्धि सहित ४२४.७ अरब अमेरिकी डलरलाई बढ्ने राम्रो आशा गर्दैछ।
 
वृद्धि को कोही अनुमानित बा, अमूलले २०२२ मा ६.५ अरब अमेरिकी डलरको राजस्व उत्पन्न गरेको थियो र मदर डेयरीले २०२० मा १.६ अरब अमेरिकी डलरको राजस्व उत्पन्न गरेको थियो।
 
पराग मिल्क फूड्‍स, श्राइबर डाइनामिक्स डेरीज र केरल सहकारी दुध विपणन संघले देशमा अन्य बडा दूध उपकरण बन्याएका बैठे छन्।
 
दूध क्षेत्रमा स्टार्टअपहरू
 
भारतमा स्टार्टअपहरूले दूध क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका केलाएका छन्। उदाहरणको लागी, २०१५ मा स्थापना गरिएको कन्ट्री डिलाइट १५ शहर ईंटोमै समान खानेपिने दुध र तत्त्वहरूलाई विनियमित गर्दछ।
 
गुरगाँवमा आधारित यसले आफ्नो पहुँचमा मोबाइल अनुप्रयोग प्रदान गर्दछ। यसले गाउँ भित्र १५० र २०० किलोमिटर फर्मबाट दूध स्रोत गर्दछ र २४ भन्दा बढी घण्टा वा २४ बजेसम्म घरमा प्रवाह गर्दछ।
 
स्टेल्लाप्स,